Unieważnienie małżeństwa cywilnego – przesłanki, procedura, koszty
Zdecydowana większość sytuacji związanych z zakończeniem małżeństwa ma swój finał w postaci orzeczenia rozwodu. Oprócz tego istnieje jeszcze prawna możliwość unieważnienia małżeństwa cywilnego, choć w praktyce jest to niezbyt często stosowane. Wymagane jest tu bowiem wystąpienie konkretnych przesłanek do unieważnienia małżeństwa. Jak unieważnić ślub i jakie podstawy unieważnienia małżeństwa muszą zaistnieć, aby można było skutecznie przeprowadzić tę procedurę?
Unieważnienie a stwierdzenie nieważności
Unieważnienie małżeństwa jest instytucją prawa cywilnego. Stwierdzenie nieważności natomiast, dotyczy małżeństwa kościelnego. Obydwie instytucje różnią się co do warunków unieważnienia małżeństwa. Stwierdzenie nieważności małżeństwa (powody decyzji mogą być zupełnie inne niż te przewidziane zapisami prawa cywilnego) w prawie kościelnym oznacza uznanie nieważności małżeństwa w momencie jego zawarcia.
W języku potocznym nazwy te są używane wymiennie, powodując niedomówienia, lub używany jest termin „rozwód kościelny”, który – jako taki – w ogóle nie istnieje.
Unieważnienie małżeństwa cywilnego a rozwód
Obydwie te instytucje skutkują zakończeniem małżeństwa. Unieważnienie małżeństwa uznaje związek za nieważny w chwili orzeczenia, jednak w praktyce skutek jest taki, jakby małżeństwo nie zostało zawarte (dotyczy to między innymi nazwiska czy stanu panieńskiego lub kawalerskiego). W przypadku rozwodu mamy do czynienia z instytucją, która była ważna i skuteczna do momentu wyroku sądu orzekającego o ustaniu małżeństwa.
Czy można unieważnić ślub cywilny?
Tak. Skutkiem unieważnienia małżeństwa cywilnego jest ustanie wspólnoty. Małżeństwo może zostać unieważnione wyrokiem sądu, po uprawomocnieniu się orzeczenia. Kwestie alimentacyjne, opieki nad małoletnimi dziećmi czy sposób wykonywania opieki rodzicielskiej są ustalane na podstawie tych samych przepisów, które mają zastosowanie w przypadku rozwodów.
Unieważnienie małżeństwa cywilnego – powody
Jakie mogą być przesłanki (przyczyny) unieważnienia małżeństwa cywilnego? Jest ich wiele. Poniżej najpopularniejsze.
Choroba psychiczna
W tym kontekście rozumiana jako zaburzenie prowadzące do nieodwracalnych lub bardzo trudnych do wyleczenia zmian osobowości, zachowań etc. Unieważnienie małżeństwa cywilnego z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków może nastąpić jedynie w sytuacji, kiedy choroba występowała już w chwili zawarcia związku. Ponadto osoba chora nie musi zostać ubezwłasnowolniona, aby można było unieważnić zawarty przez nią ślub. Należy zaznaczyć, że sąd może zezwolić osobie chorej na zawarcie związku małżeńskiego, o ile choroba nie zagraża współmałżonkowi i przyszłym dzieciom ani nie stanowi przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej.
Niedojrzałość
W kontekście prawa cywilnego niedojrzałość jednego ze współmałżonków można rozpatrywać jedynie w aspekcie chorób psychicznych. W każdej innej sytuacji nie stanowi ona podstawy do wystąpienia z pozwem o unieważnienie małżeństwa, w przeciwieństwie do prawa kanonicznego, gdzie niedojrzałość jednego z partnerów może być powodem stwierdzenia nieważności małżeństwa.
Bigamia
W państwach, które uznają jedynie małżeństwa monogamiczne, bigamia stanowi przestępstwo. Kiedy osoba pozostaje w związku małżeńskim z partnerem, który wcześniej zawarł małżeństwo z inną osobą i nie zakończył go – sytuacja ta stanowi mocną podstawę do unieważnienia małżeństwa.
Ubezwłasnowolnienie
Małżeństwo zawarte z osobą ubezwłasnowolnioną zazwyczaj skutkuje unieważnieniem ślubu. Ubezwłasnowolnienie oznacza całkowite lub częściowe pozbawienie danej osoby możliwości wykonywania czynności prawnych. Nie można jednak wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie nieważności małżeństwa w sytuacji, kiedy ubezwłasnowolnienie nastąpiło już w trakcie trwania małżeństwa.
Wady oświadczenia woli
W systemie prawnym istnieje ich dość dużo, jednak powodem do unieważnienia małżeństwa cywilnego mogą być tylko nieliczne: brak świadomości, błąd co do tożsamości drugiej osoby, bezprawna groźba drugiej strony lub osoby trzeciej (małżeństwo zawarte pod przymusem), w sytuacji, kiedy osoba składająca oświadczenie woli boi się o swoje bezpieczeństwo.
Ile po ślubie można unieważnić… ślub?
Ilość czasu, jaka może upłynąć od momentu zawarcia małżeństwa do jego unieważnienia, nie jest określona przepisami prawa. Z wnioskiem o unieważnienie ślubu można wystąpić w dowolnym momencie.
Wniosek o unieważnienie małżeństwa cywilnego złożony w 24 h po ślubie zazwyczaj jest motywowany zatajeniem ważnych informacji (przewidzianych prawem, jako przeszkoda w zawarciu związku małżeńskiego) przez jedną ze stron. Może to być zatajenie zbyt młodego wieku, zaburzeń, choroby psychicznej etc. W praktyce, ujawnienie nieprzewidzianych okoliczności tuż po zawarciu związku małżeńskiego sprawia, że szanse na unieważnienie małżeństwa rosną.
Jak unieważnić małżeństwo – krok po kroku
Pierwszym krokiem jest złożenie odpowiedniego wniosku o unieważnienie małżeństwa cywilnego w sądzie okręgowym właściwym dla miejsca zamieszkania małżonków. Ważne jest ostatnie wspólne miejsce zamieszkania pary pod warunkiem, że jedna z osób nadal w tym miejscu przebywa. W innej sytuacji wniosek należy złożyć do sądu właściwego dla miejsca zamieszkania pozwanego lub w ostateczności (jeżeli ustalenie miejsca pobytu pozwanego jest niemożliwie) powoda. Pozwany zobowiązany jest do złożenia wyjaśnień w określonym przez sąd terminie.
Kolejnym etapem jest wyznaczenie terminu rozprawy, o którym są zawiadamiane obydwie strony. W trakcie rozprawy strony przedstawiają przyczyny, dla których chcą unieważnić małżeństwo, przeprowadzane jest postępowanie dowodowe (dokumenty, zeznania świadków etc.).
Postępowanie zostaje zakończone ogłoszeniem wyroku, od którego przysługuje prawo odwołania się do sądu apelacyjnego w przewidzianym ustawowo terminie.
Kiedy nie można unieważnić małżeństwa cywilnego?
Jest wiele sytuacji życiowych, które – choć obiektywnie trudne – nie mogą być przesłanką do unieważnienia ślubu cywilnego.
- Alkoholizm – choroba alkoholowa sama w sobie nie jest powodem do unieważnienia małżeństwa cywilnego, bywa jednak częstą podstawą do stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego. Żeby jednak mogła zostać uznana za przyczynę, musi być spełniony szereg dodatkowych warunków, m.in. choroba stwierdzona jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego.
- Brak pożycia małżeńskiego – sytuacja jest podobna jak w przypadku choroby alkoholowej. Nie jest ono podstawą do unieważnienia małżeństwa w świetle prawa cywilnego, natomiast może stanowić przesłankę do stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego. Na podstawie tej przesłanki może również zostać orzeczony rozwód (także z orzeczeniem o winie strony uchylającej się od współżycia).
- Impotencja – niezdolność do dokonania aktu płciowego jest przesłanką do uznania nieważności małżeństwa jedynie na gruncie prawa kanonicznego. W żadnej innej sytuacji nie jest ona powodem do orzeczenia rozwodu lub unieważnienia małżeństwa.
- Niewierność jednej ze stron –w przypadku unieważnienia małżeństwa zdrada nie stanowi przesłanki do jego orzeczenia. Można jednak starać się o uznanie nieważności małżeństwa kościelnego na tej podstawie, jednakże konieczne jest wykazanie dodatkowych przesłanek świadczących np. o zdradach wynikających z powodów natury psychicznej etc.
Unieważnienie małżeństwa – koszty
W sprawie o unieważnienie małżeństwa cywilnego pobierana jest opłata stała od pozwu w kwocie 200 złotych. Dodatkowo w sprawach rozwód, separację lub o unieważnienie małżeństwa, w razie zasądzenia alimentów na rzecz małżonka, w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji, pobiera się od małżonka zobowiązanego opłatę stosunkową od zasądzonego roszczenia.
Wysokość opłat w procesie – Dział 3 – Koszty sądowe w sprawach cywilnych. – Dz.U.2021.2257 tj
Unieważnienie małżeństwa nie jest zbyt często wykorzystywaną procedurą w polskim prawie. Wiele zależy od okoliczności danej sprawy, zgodności przesłanek z tymi wskazanymi ustawą, determinacji stron postępowania i zaangażowania odpowiedniego, doświadczonego prawnika. W przypadkach, kiedy nie udaje się wykazać istnienia istotnych przesłanek do unieważnienia małżeństwa cywilnego – pozostaje możliwość zakończenia go przez rozwód. Ty lub ktoś z Twoich bliskich jest w sytuacji okołorozwodowej? Zachęcamy do lektury, to może być dla Ciebie pomocne: jak się rozwieść i inne porady prawne.